طوبی

محور ديگرخوآگاهي، خودکاوی صحیح است. این¬گونه افراد خود ارزیابی صحیح دارند. به این معنی که از تجربیات دیگران پند و عبرت می‌گیرند. به نقاط مثبت و منفی خود ،آگاهی کامل دارند. رفتارشان متفکرانه است. به دنبال یادگیری مستمر و خودسازی هستند. رفتارشان را مطابق با روحیات خود تطبیق می‌دهند. به نظر می‌رسد این افراد به مرحله خودکاوی رسیده‌اند.
«خودکاوی یعنی انسان برای شکوفایی استعدادهای نهفته خود و رهایی از قیدو بندهای ذهنی –روانی تلاش کند.»
ازنظر آيت الله مصباح یزدی خودکاوی این است که انسان با تأمل در وجود خویش، شناخت دقیق استعدادها، هدف اصلی خود را که مسیر سعادت است بشناسد و از امکانات اجتماع برای پیشرفت خود استفاده کند.
در قرآن کریم، آیات بسیاری وجود دارد که انسان را به خودکاوی و توجه به‌نظام شگفت‌انگیز آفرینش خویش دعوت می‌کند:
«انسان باید نگاه کند که از چه چیزی آفریده‌شده است.»
«آیا انسان نمى‏داند كه ما او را از نطفه‏اى بى‏ارزش آفریدیم.»
انسان وقتی برایش روشن گردید که از نطفه بی‌ارزش آفریده‌شده خود را از ديگران برتر نمی‌شمارد و هدف قرآن متنبه نمودن انسان به همین امر است.
یکی از بهره‌های که شهید دستغیب از این آیه برداشت می‌کند، اصلاح نفس است. آگاهی از چگونگی خلقت، انسان را از صفت حیوانیت، جهالت، غرور کبر و خودخواهی دور می‌کند.
خداوند با بیان چگونگی خلقت انسان، آن‌ها را متوجه خود می‌سازد؛ یعنی شما چیزی نبودید و منشأ خلقت شما خاک بود پس به خدای متعال ایمان بیاورید.
انسان برای شناخت خود لازم است هرروز مقداری از وقت خود را برای خلوت کردن با خود و حدیث نفس اختصاص دهد تا بتواند به زوایای مخفی خود پی ببرد. توانایی‌ها و محدودیت‌های خود را بشناسد تا در فرصت‌های مناسب بهترین بهره را از آن ببرد.
برای اینکه خود را خوب ارزیابی کنیم استفاده از تجربیات دیگران و عبرت گرفتن از اعمال آن‌ها ضروری به نظر می‌رسد. همه اديان الهى، پيروان خود را به درس‏آموزى از سرگذشت پيشينيان و مقايسه موقعيت خود با آنان دعوت مى‏كردند. قرآن كريم نيز پس از ذكر سرگذشت اقوام پيشين، انسان‌ها را به عبرت گرفتن توصيه کرده و مسلمانان را به سير در آفاق ‌و انفس، همراه با تفكر و انديشه در سرگذشت ديگران فراخوانده است. بدیهی است كه اين فراخوانى به دليل تأثير چشمگيرى بوده كه بر عمل و رفتار انسان تاثیرداشته است. قرآن كريم هفت بار كلمه «عبرت» و اعتبار را به‌کاربرده و اهل بصيرت را بر آن ترغيب كرده است: «پس عبرت بگيريد اى صاحبان ديده.»
قرآن کریم در آیاتی گوناگون و گاه به‌صورت امر، انسان را به سیر در زمین دعوت می‌کند تا عبرت گیرند: «بگو: در روى زمين سير كنيد و ببينيد عاقبت كار مجرمان به كجا رسيد!»
امیرالمؤمنین علیه‌السلام در کلام خود بر این اثر عبرت تصریح کرده چنین می‏فرماید: «کسی که عبرت آموزد، آگاهی یابد و کسی که آگاهی یابد، می‏فهمد و آنکه بفهمد، دانش‏آموخته است.»
یکی از ویژگی‌های برجسته افراد خودآگاه داشتن آگاهي ازنقاط مثبت و منفی خويش است کسی که می‌خواهد خود را ارزیابی دقیق کند درصدد شناخت نقاط مثبت و منفی خود برمی‌آید. تلاش می‌کند که نقاط منفی خود را به‌واسطه توانایی‌هایی که دارد، بهبود بخشد

ابراز هیجانات مثبت و منفی موجب می‌شود تا افراد بیشتر احساس رضایت و خرسندی، همدلی، صمیمیت کنند و در ارتباط با دیگران موفق‌تر باشند.
برای نمونه دو هیجان را در اینجا ذکر می‌کنیم:
هیجان مثبت: ابراز هیجانات مثبت موجب می‌شود تا افراد بیشتر احساس رضایت کنند و ارتباطات گرم‌تری نسبت به هم داشته باشند. یکی از هیجان‌های مثبت خوش‌بینی است. مفهوم خوش‌بيني از مفاهيم مطرح‌شده در روان‌شناسي مثبت است. انسان برای اینکه احساس خوش‌بینی کند لازم است از تکرار جملات مثبت و انگیزه‌بخش در زندگی غافل نشود. جملاتی مانند من نسبت به گذشته پیشرفت خوبی داشته‌ام.من در زندگی آدم خوشبختی هستم.
تجربه نشان داده افرادی که بیمار سختی دارند اگر در ابتدای امر احساس ناامیدی کنند این احساس کشنده‌تر از نفس بیماری خواهد بود، اما اگر واقعیت را بپذیرند و نسبت به آینده امیدوار باشند ممکن است بتواند با داشتن همین بیماری، سالهای متمادی زندگی کنند. حتی تجربه نشان داده افراد مثبت نگر کمتر دچار افسردگی و بیماری می‌شوند.
افراد دارای هوش هیجانی بالا به هنگام مواجه‌شدن با رویدادهای تلخ و دشوار نگاه خوش‌بینانه‌ای به زندگی دارند؛ و این نگاه آن‌ها را در برابر سختی‌های مقاوم‌تر خواهد ساخت «سلیگمن خوش‌بینی را در شیوه‌ای می‌داند که افراد، موفقیت‌ها و شکست‌های خود را برای خودشان تعریف می‌کنند، افراد خوش‌بین شکست را مقدمه‌ای برای پیروزی می‌شمارند. برای مثال، در واکنش نسبت به یک مشکل به‌صورت فعال و امیدوار پاسخ می‌دهند و در جستجوی راه‌حل برمی‌آیند. »
هیجان منفی: احساس ترس، غم، گناه و یا خشم، ناخوشایند است و اینکه ما آرزو کنیم روزی فرا رسد که دیگر احساس غم، ترس و گناه وجود نداشته باشد، بسیار عجیب خواهد بود؛ زیرا هیجان‌های منفی و ناخوشایند نیز محاسنی دارند که عبارتند از:
الف: هیجان‌های منفی ما را برمی‌انگیزند. ترس موجب دفاع شخصی در مقابل حیوانات وحشی می‌شود.
ب: احساسات منفی به ما اطلاعات می‌دهد. غمگینی نشانه فقدان است.
ج: هیجان‌های منفی به یادگیری کمک می‌کنند. احساسات منفی آدمی را نسبت به مشکلات هوشیار می‌کند.
یکی از هیجان‌های منفی استرس است. استرس می‌تواند شیوه رفتار ما را با دیگران تغییر داده، یا به بدن ما آسیب جدی وارد سازد. استرس زیاد قدرت کارآیی انسان را پایین می‌آورد چون فعالیت مغز را کند می‌کند.
استرس در حد کم لازم است چون نه‌تنها سبب به وجود آمدن علاقه و انگیزه در زندگی ما می‌شود، بلکه باعث ایجاد اعتماد به نفس نیز می‌گردد. نمی‌توانیم بگوییم تغییرات عادی که در زندگی ما پیش می‌آیند کاملاً بی‌ضرر هستند، بلکه برای ایجاد نظم و ادامه‌ی زندگی بهتر، ما باید قدرت سازگاری خودمان را ارتقاء بخشیم؛ اما اگر تغییرات شدید در زندگی ما رخ ‌دهد تأثیر منفی زیادی بر زندگی ما خواهد گذاشت و قابلیت سازگاری ما آسیب خواهد دید. البته میزان آسیب‌پذیری به میزان باور اعتقادی افراد بستگی دارد.
انسان دارای باور اعتقادی عمیق به خداوند متعال، در برابر استرس‌های گوناگون خودش را مصون می‌داند. زیرابه مبدأ هستی تکیه نموده است. خداوند متعال در مورد این افراد می‌فرماید:
«كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند و نماز را برپا داشتند و زكات را پرداختند، اجرشان نزد پروردگارشان است و نه ترسى بر آن‌هاست و نه غمگين مى‏شوند. »

خودآگاهی هیجانی
افرادی که دارای هوش هیجانی بالایی هستند قابلیت‌های فردی دارند. یکی از این قابلیت‌ها خودآگاهی هیجانی است. این‌گونه افراد می‌دانند دارای چه نوع احساسی هستند؟ رابطه بین احساس و آنچه در ذهن می‌گذرد را به‌خوبی متوجه می‌شوند. آن‌ها آگاهی دارند از اینکه چگونه عواطف بر عملکردشان اثر می‌گذارد؟ و به‌واسطه همین خودآگاهی به‌راحتی می‌توانند اهداف خود را جهت دهند. اهمیت آگاهی به هیجان‌ها در زندگی انسان‌ها زمانی مشخص می‌شود که بدانیم در زندگی چه چیزهای توجه ما را به خود جلب می‌کند که این یادآوری موجب می‌شود احساس خوشحالی، غم، لذت درونی را بفهمیم و در صورت فقدان تعادل هیجانی، شاهد بسیاری از ناخوشی‌ها در زندگی باشیم. بسیاری از اوقات مسائلی ما را آزارمی دهد، ولی درواقع دلیل آن را نمی‌دانیم؛ بنابراین شاید تا مدت‌ها این ناراحتی در ذهن ما باقی بماند، بدون آن‌که بتوانیم برای رفع آن کاری کنیم. بسیاری از دعواها به خاطر همین سوءتفاهم‌ها است درحالی‌که اگر افراد دارای خودآگاهی هیجانی باشند، می‌توانند به علت اصلی ناراحتی‌های خود پی برده و می توانند به راحتی پیام ناراحتی خود را به دیگران انتقال دهند و چاره‌ای برای آن بیندیشند. قرآن کریم قول یعقوب که در فراق فرزند صالحش یوسف گرفتارشده بود، این‌طور بیان می‌کند:
«گفت:«من غم و اندوهم را تنها به خدا می گویم ( و شکایت نزد او می برم ) ! و از خدا چیزهایی می دانم که شما نمی دانید!».
شناخت هیجان‌ها ما ر ا در مدیریت نفس کمک خواهد نمود، در متون اخلاقی هم تا حدودی به مبحث هیجانات توجه شده است. دستوراتی که اساتید اخلاق در خصوص علائم خشم، کنترل آن بیان کرده‌اند مؤید این مطلب است که کنترل هیجان می‌تواند سرنوشت انسان را از هلاکت به سعادت تغییر دهد. انسانی که عصبانی شده اگر بتواند آن خشم را کنترل نماید، به‌یقین تصمیم عاقلانه خواهد گرفت.
هیجان‌های مثبت سلامت روحی و جسمی افراد را به میزان زیادی توسعه دهد. «اریکسون معتقد است عواطف مثبت سبب می‌شوند که ذهن فرد بر روی محرک‌ها باز شود. » شادماني يكي از هيجان‌هاي مثبت در آدمي است كه بر انديشه، احساس و رفتار وي اثر مي‌گذارد. «بگو به فضل و رحمت خداست که [مؤمنان] باید شاد شوند و این از هرچه گرد می¬آورند بهتر است. »
ابراز هیجانات مثبت و منفی موجب می‌شود تا افراد بیشتر احساس رضایت و خرسندی، همدلی، صمیمیت کنند و در ارتباط با دیگران موفق‌تر باشند.