آیات آفاقی (عالم طبیعت)
سراسر عالم مملو از آیات و نشانه‌های روشن پروردگار است. کسب معرفت راستین و صحیح این آیات، موجب درک عظمت پروردگار خواهد بود. این آیات و نشانه‌ها، یا در آفاق عالم پراکنده است که آیات آفاقی نامیده می‌شود و یا در درون و باطن انسان است که به آن آیات انفسی گفته می‌شود. درراه به دست آوردن معرفت الهی، مطالعه آیات آفاقی ارزش والایی دارد؛ زیرا تمام عالم، آیات و نشانه‌های خدای متعال است و قرآن مجید، تفکّر در پدیده‌های آفرینش را بسیار توصیه و سفارش نموده است، چنانکه می‌فرماید:

«همانا در آفرينش آسمان‌ها و زمين و اختلاف شب و روز نشانه‌هايي براي دانشمندان است.[1]»
ب- شناخت از راه آیات و نشانه‌های انفسی
سیر در آیات انفسی و نشانه‌های درونی، فایده و اهمیت بیشتری دارد. حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «معرفت نفس خود سودمندترین معرفت‌هاست.[2]»

 «معرفت نفس، سودمندترين معرفت‌ها» به اعتبار اين است كه باعث اين مى‏شود كه تجاوز از حدّ خود نكند و خود را سبك و خوار نيز نكند و سعى كند در آنچه قابلیت و استعداد آن دارد[3] تلاش و کوشش نماید.

اگر خود انسان با همه ابعادش به‌درستی شناخته شود، بزرگ‌ترین گام درراه خداشناسی برداشته‌شده است. این شناخت هم از راه شناخت حضوری و هم از راه شناخت حصولی[4] برای انسان میسر است.

هیچ مخلوقی چون انسان دارای اسرار و حکمت نیست، با تأمل در اسرار و حکمت‌های که در وجود انسان نهاده شده است و شناخت آن‌ها، معرفت انسان به خدای متعال زیاد می‌گردد. قرآن مجید خودشناسی را مقدمه خداشناسی می‌داند:

« اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! مراقب خود باشيد! اگر شما هدايت يافته‏ايد، گمراهى كسانى كه گمراه شده‏اند، به شما زيانى نمى‏رساند. بازگشت همه شما به سوى خداست؛ و شما را از آنچه عمل مى‏كرديد، آگاه مى‏سازد.[5]»
پس طریق انسان به‌سوی خداوند همان نفس انسان است که به منتهای مسیر می‌رسد «وَ أَنَّ إِلی رَبِّکَ الْمُنْتَهی[6]»

پس اگر فرمود: بر شما باد نفستان، مقصود این است که شما ملازمت کنید نفس خود را از جهت این‌که نفس شما راه هدایت شما است.

 با توجه به اینکه انتهای آیه «الی ربک المنتهی» از برگشتِ همه انسان‌ها به‌سوی حضرت حق و نائل گشتن همه به نتایج حرکات و اعمالشان در روز لقاء پروردگار خبر می‌دهد، توصیه به معرفت نفس و شناخت حقیقت خود معنای عمیق‌تری می‌یابد. «کسی که خود را شناخت، در حقیقت، خدا را شناخته است.[7]»

صاحب کتاب «معراج السعاده» هم کلید سعادت دوجهان را شناخت نفس دانسته و به‌تبع آن شناخت، شناخت خدا به دست می‌آید:

«بدان که کلید سعادت دوجهانی شناخت نفس خود است؛ زیرا که شناختن آدمی خویش را اعانت بر شناخت آفریدگار خود می‌نماید.[8]»
چنانکه خدای متعال می‌فرمایند:

«به‌زودی نشانه‏هاى خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آن‌ها نشان مى‏دهيم تا براى آنان آشكار گردد كه او حق است آيا كافى نيست كه پروردگارت بر همه‌چیز شاهد و گواه است؟![9]»
انسان با شناخت صحیح از خودش اینکه خلیفه خداوند است به معرفت وجودی خدای متعال دست خواهد یافت، البته رسیدن به این مرحله آسان نیست. «عرفای اسلامی هم معرفت نفس و معرفت الله را جدای از هم نمی‌دانند.[10]»

امام سجاد علیه‌السلام از خدا می‌خواهد که قدرت شناخت خودش را به او بدهد:

«خدایا ما را از کسانی قرار ده که خود را شناختند و به قرارگاه خویش یقین یافتند و ازاین‌رو عمرشان در اطاعت تو می‌گذشت.[11]»
بدون شک شناخت خدای سبحان، بالاترین شناخت‌ها است‏.[12] که انسان‌های خودآگاه تمام سعی و تلاششان رسیدن به این هدف است.

[1]. إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْض وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارلَاياتٍ لاولي الالباب (آل عمران/190).
[2]. مَعْرِفَةُ النَّفْسِ‏ أَنْفَعُ الْمَعَارِف (علی مشکینی، تحرير المواعظ العددية، چ 8، قم، الهادی، 1424 ق، ص116؛ عبدالواحد تمیمی آمدی، غرر الحكم و درر الكلم، ص232).
[3]. عبدالواحد تمیمی آمدی، شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غرر الحكم، ج‏6، ص148.
[4]. حصولى‏ صورت حاصله از شي‏ء است در نزد مجرد، چون علم نفس به شمس و قمر و حجر و مدر و غير اين‌ها به حصول صور اين‌ها در آن و حضورى علمى است كه عين معلوم است، چون علم مجرّد به خودش و چون علم نفس ناطقه‌ی به قواى خود و صورى كه در قوا است كه علم به اين‌ها حضورى است (گروهی از محققان، اعداد قسم الکلام فی مجمع البحوث الاسلامية، شرح المصطلحات الفلسفية، مشهد، مجمع البحوث الاسلامية، 1414 ق، ص241).
1. يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (مائده/105).
2. سوره نجم، آیه42.
[7]. مَنْ عَرَفَ نفسَه فقد عَرَفَ ربَّه (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج2، ص32؛ جمال الدین خوانساری، شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غرر الحكم، ج‏5، ص19؛ عبدالواحد تمیمی آمدی، غرر الحكم، ص233).
[8]. ملااحمد نراقی، معراج السعاده، ص7.
5. سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ (فصلت/53).
[10]. مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج16، ص579.
[11]. و اجْعَلْنَا مِنَ الَّذِينَ عَرَفُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَيْقَنُوا بِمُسْتَقَرِّهِمْ فَكَانَتْ أَعْمَارُهُمْ فِي طَاعَتِكَ تَفْنَى (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج‏91، ص128).
[12]. مَعْرِفَةُ اللَّهِ‏ سُبْحَانَهُ أَعْلَى الْمَعَارِف (عبدالواحد تمیمی آمدی، غرر الحكم، ص81).

صفحات: 1· 2