خویشتن داری وهوش هیجانی

نوميدي، خشم مزمن و افسردگي دست‌به‌گریبان‌اند، درحالی‌که افرادي که در آن مهارت زيادي دارند با سرعت بسيار بيشتري مي‌توانند ناملایمات زندگي را پشت سر بگذارند.[6]»
ب- برانگیختن خود
«برانگیختن خود به زبان ساده یعنی کنترل تکانه‌ها (تکانه‌هایی مثل خشم، میل جنسی و…) تسلط بر نفس، تأخیر در ارضای فوری خواسته‌ها و امیال، رهبری هیجان‌ها و توان قرار گرفتن در یک وضعیت روانی مطلوب.[7]»
خویشتن‌داری یا همان به تأخیر انداختن و فرونشاندن تکانه‌ها یکی از مؤلفه‌های اساسی هوش هیجانی است. مولد و اثربخشی در هر کاری که به عهده می‌گیرند از خصوصیات افراد خویشتن‌دار است.

خویشتن‌داری در برخی از نظام‌های تربیتی موردتوجه خاص قرارگرفته است. امروزه در غرب تسلّط بر خویشتن (خودتنظیمی)، از عالی‌ترین یافته‌های نظام تربیتی به شمار می‌رود. در قرن بیستم، ملاک سنجش در موفقیت‌ها، تست (آزمون) های مرسومِ «بهره هوشى (IQ)» بود.[8]

گاهی روش‌هایی برای کنترل هیجان‌ها، توصیه می‌شود که با روشی که اسلام توصیه کرده تضاد دارد. برای مثال بیرون ریختن غضب را برخی افراد به‌عنوان روشی برای مقابله با عصبانیت به کار می‌گیرند؛ زیرا این باور در میان عموم مردم رواج دارد که «انجام اين کار باعث می‌شود احساس بهتري پيدا کني.[9]»

اما علمای اخلاق روش متفاوت از روش فوق توصیه نموده‌اند:

اساتید اخلاق برای فردی که می‌خواهد عصبانیت خودش را معالجه نماید، دو راه علمی و عملی ذکر کرده‌اند. این فرد ابتدا آیات و روایاتی که در مذمت غضب واردشده است مطالعه کند و بعد به راهکار عملی بپردازد.

راهکار عملی این است که به‌طور مثال، به هنگام عصبانیت، اعوذبالله من الشیطان الرجيم بگويد. همچنین وضو گرفتن با آب سرد، تغییر موضعت دادن راهکاری است که در روایات توصیه‌شده است، حال اگر از دست فامیل و خويشاوندش عصبانی است نزديك او رود و با او تماس بدنی برقرار کند. «این توصیه‌ها در کتب اخلاقی نظیر معراج السعاده مرحوم نراقی، اصول کافی قدس سره بیان‌شده است.[10]»

روش‌هایی که غربی‌ها برای کنترل غضب ارائه داده بودند با پیشرفت علم روش آن‌ها نیز تغییر کرد. دانیل گلمن در کتاب هوش هیجانی به این مطلب اشاره می‌کند: از دهه 1950 روان‌شناسان با اين روش مخالفت کردند؛ زیرا دريافتند برون‌ريزي خشم يکي از بدترين راه‌هاي خاموش کردن آن است؛ زيرا انفجار غضب باعث مي‌شود افراد در عوض احساس خشم کمتر، عصبانيت بيشتري احساس کنند. به همين ترتيب بسياري از افراد درزمینهٔ مديريت اضطراب و نگراني‌هاي خود دچار مشکل‌هستند.[11] اما اگر بتوانند هیجانات خود را مدیریت نموده و خویشتن‌داری کنند به‌سلامت روان خود کمک کرده‌اند.

سفارش دستورات دینی اسلام هم مبتنی بر کنترل احساسات و هیجانات است. «در قرآن کریم از احساسات و انفعالات انسانی مثل کظم غیظ، حزن، ضیق صدر، غضب، خوش‌بینی، امن، اطمینان قلب، آرامش… یادشده است.[12]» آیات قرآن یا روایات راه معالجه هیجانات منفی را ذکر نموده‌اند؛ که انسان مؤمن سعی می‌کند دستورات علمی از قران بگیرد و با کسب مهارت‌های عملی هیجانات خود را مدیریت نماید. او هرگز احساسات خود را سرکوب نمی‌کند چون یقین دارد انسان‌هایی که احساسات خود را سرکوب می‌کنند، همیشه دچار تنش روحی و روانی هستند.

انسان به‌عنوان مخلوق برتر قدرت اختیار دارد یعنی می‌تواند این احساسات را به نحو احسن کنترل نماید. آیت‌الله مصباح یزدی معتقد است: احساسات به دلیل آن‌که تحت اختیار انسان هستند در حوزه اخلاق قرار می‌گیرند، زیرا تقویت و تضعیف احساسات، آثار عملی این حالات و عکس‌العمل‌های که تحت تأثیر این حالات قرارمی گیرند تحت اختیار انسان است.[13]

پس تا انسان خودش را مدیریت نکند، نمی‌تواند متخلق به اخلاق و رفتار اسلامی باشد. چنین فردی تأثیرگذار هم نیست، زیرا تجربه نشان داده است که اگر کسی بر رفتار خود نظارت و کنترل نداشته باشد، قادر بر کنترل دیگران نخواهد بود.

خویشتن‌داری به‌منزله عامل بازدارنده، مانع از بروز افکار نادرست در ذهن فرد می‌شود. چنین شخص خویشتن‌دار در عمل هم، رفتارهایش را به نحو احسن مدیریت می‌کند. البته برای کنترل خود لازم است هیجانات منفی مثل پرخاشگری، زود عصبانی شدن و… را از خود دور کند تا بتواند صفات مثبت و ارزشی را جایگزین نماید. دستورات اسلام هم بر همین اساس است: «شما ابتدا خود را از بدى‌ها پاک‌کنید و سپس به اعمال نيك بپردازيد؛ زیرا وقتى اعمال نيك، با اعمال زشت در یکجا جمع شوند، اعمال نيك، ديگر فايده و اثر لازم را نخواهند داشت.[14]»

[1]. پرویز شریفی درآمدی، هوش هیجانی و معنویت، ص22.
.2 Self-regulation.
[3]. تراويس برادبري و جين گريوز، هوش هیجانی (مهارت‌ها و آزمون‌ها)، ص20.
[4]. سیروس آقایار و پرویز شریفی درآمدی، کاربرد هوش در قلمرو هیجان، اصفهان، سپاهان، 1385، ص74.
[5].ر.ک. مجید یوسفی لویه، «راهبردهای ارتقای سلامت روان مشاوران: راهبردهای هیجانی»، نشریه رشد مشاور مدرسه، بهار 1389، شماره 19، ص56-58.
[6]. دانیل گلمن، هوش هیجانی، ص74.
[7]. همان، ص75.
[8]. ر.ک. گروه نویسندگان، حدیث زندگی، جوان، هیجان و خویشتن‌داری، چاپ اول، قم، سازمان چاپ و نشر الحدیث، 1386، ص54.
2. دانیل گلمن، هوش هیجانی، ص99.
3. ملااحمد نراقی، معراج السعاده ص242؛ محمد بن یعقوب کلینی، اصول كافى، ترجمه مصطفوى، ج‏3، ص412.
[11]. ر.ک. دانیل گلمن، هوش هیجانی، ص99-100.
[12]. محمدتقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج2، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قدس سره)، 1378، ص297.
[13]. ر.ک. همان، ص299.
[14]. علی بن محمد لیثی واسطی، عيون الحكم و المواعظ، قم، دارالحدیث، 1376، ص۳۴.