خودآگاهی
ازجمله اساسی‌ترین مسائلی که مکاتب گوناگون به آن توجه داشته‌اند خودشناسی و خودآگاهی بوده است. توجه به خودشناسی، سابقه‌ای طولانی دارد. تا آنجا که بر سر در معبد «آپولو» بانیان معبد برای تشویق دیگران برای آگاهی از رموز خلقت و اسرار پیچیده انسان نوشته بودند: «خود را بشناس. » این جمله معروف مبنای فلسفه سقراط بود. او اعتقاد داشت که شناخت خود بالاتر از شناخت اسرار طبیعت است. اینکه بدانیم کیستیم، برای چه آفریده‌شده‌ایم و چه چیزی سعادت ما را تضمین می‌کند.
شهید مطهری هم مطلبی از گاندی نقل می‌کند که شناخت نفس برای او مهم بوده است. گاندی به سه اصل اعتقاد داشت: اولین شناخت نفس است که او را به دومین اصل که شناخت خداوند است می‌رساند واصل سوم، تسلط بر خویشتن است.
انسان اگر خود را بشناسد، به حقایق طبیعت و اسرار خلقت آگاهی خواهد یافت و این شناخت او را به خداشناسی سوق خواهد داد.
«ما آیات آفاقى و انفسى (عجایب آفرینش خداوند در جهان بزرگ و در درون وجود انسان) را به آن‌ها نشان مى‏دهیم تا آشکار گردد که او حق است. »
خداوند متعال در جای دیگر می‌فرماید:
«در درون وجود شما آیات خداست، آیا نمى‏بینید؟ »
«اين به جهت هماهنگى و ارتباطى است كه بين جهان‌شناسى و انسان‌شناسى است. »
به همین دلیل، خداوند از طریق پیامبران از همهٔ مردم خواسته است که در خصوص چگونگی خلقت خود و چگونگی آفرینش این دنیا اندیشه کنند:
«و نیز درآمد و شد شب و روز و رزق (و بارانی) که خداوند از آسمان نازل کرده و به‌وسیله آن زمین را بعد از مردنش حیات بخشیده و همچنین در وزش بادها، نشانه‌های روشنی است برای گروهی که اهل تفکّرند، یا در آفرینش خلقت انسان تعقل نمایند. »
انبیاء در برنامه رسالت خود انسان‌ها را از استعداد درونی، قوه ابتکار، خلاقیت، برخورداری از حق انتخاب آگاه ساختند هدف بی‌انتها تکامل را به او یادآور شدند.
امّا علت غایی و انتهای کمال، رسیدن به مبدأ نور هستی است؛ یعنی منتهی‌الیه سیر مخلوقات، اوست ، انتهای سیر انسان به‌سوی پروردگار است ، بازگشت همگان به‌سوی خداست ، همه این آیات، غایت سیر را مشخص کرده است. حضرت علی علیه‌السلام در حدیث ذیل نهایت آرزوی انسان را بازگشت به‌سوی خداوند می‌داند:
«… خدايى كه آفرينش‏ شمارا آغاز كرد و به‌سوی او بازمی‌گردید. خدايى كه خواسته‏هاى شمارا برآورد و بازگشت به‌سوی او نهايت آرزوى شماست. »