«پروردگارا! در ميان آن‌ها پيامبرى از خودشان برانگيز تا آيات تو را بر آنان بخواند و آن‌ها را كتاب و حكمت بياموزد و پاكيزه كند زيرا تو توانا و حكيمى (و بر اين كار، قادرى)![2]»
این مسئله هم هدف نوع انبیاست و هم هر انسان عاقلی طالب آن بوده و می‌خواهد به سعادت و رستگاری دست یابد. در قرآن کریم تزکیه و تهذیب نفس، عامل رستگاری و دور شدن از بدبختی‌ها معرفی‌شده است. مثلاً در سوره «الشمس» و «الاعلی» می‌خوانیم: «به تحقیق کسانی که نفس خود را پاک کردند، به رستگاری رسیدند و کسانی که آن را آلوده و ضایع کردند، ضرر دیدند.[3]»

همچنین در سوره فاطر آیه 19 داشتن ایمان به نور تشبیه شده که روشنی‌بخش زندگی و منشأ حیات و حرکت و تکامل انسانی است و کفر را همچون تاریکی می‌داند که منشأ گمراهی و رکود و سقوط انسان از انسانیت است.

 انسان خودآگاه بهتر خود را ارزیابی می‌کند. صفات و رذایل اخلاقی را از خود دور می‌کند و درصدد تقویت جنبه‌های مثبت خود برمی‌آید. آنگاه، می‌فهمد که در زندگی و در جهان، چه انجام بدهد و چگونه رفتار کند.

«کسی که نفس خود را شناخت با آن جهاد می‌کند و کسی که آن را نشناخت از خودسازی کوتاهی می‌کند.[4]»
حضرت علی علیه‌السلام توجه به انسان را برای خودسازی لازم می‌داند: «از توجه انسان به خودش، انگیزه‌ای برای اصلاح خویشتن ایجاد می‌شود.[5]»

خودسازی باید در تمام ابعاد زندگی انسان صورت گیرد. تهذیب نفس همه‌جانبه باشد. حضرت امام خمینی به طلاب درباره خودسازی توصیه می‌فرمایند:

«خودسازى به اينكه تمام ابعادى كه انسان دارد و انبيا آمدند براى تربيت آن- تمام ابعاد را- ترقى دهيد؛ جنبه علمى، همه ابعاد علم؛ جنبه اخلاقى، همه ابعاد اخلاق؛ تهذيب نفس، وارسته كردن نفس از تعلقات دنيا؛ كه سرمنشأ همه كمالات وارسته شدن نفس از تعلقات است و بدبختى هر انسان تعلق به ماديات است‏.[6]»
 امام علی علیه‌السلام درباره مراحل خودسازی به امام حسن علیه‌السلام توصیه می‌کند :

1-با شنیدن اندرز نیکودلت را زنده نگه‌دار.

2-هوای نفس را از خود دور کن.

3-آنچه نمی‌دانی بر زبان جاری نساز.

4-در مسیری که به آن شک داری قدم مگذار.[7]

در این نامه حضرت پذیرفتن اندرز، بی‌اعتنایی به هوای نفس، کنترل زبان و خودداری به هنگام سرگردانی را از مراحل خودسازی می‌داند که در مؤلفه‌های هوش هیجانی به تعبیری این توصیه‌ها شده است. در روانشناسی، انسان سالم تسلیم خواسته‌های زودگذر نمی‌شود و اعمال زشت و قبیح انجام نمی‌دهد؛ اما از نگاه قرآن تزکیه نفس به‌وسیله طاعت خداوند و انجام عمل صالح محقق خواهد شد. «رستگار است کسی كه نفس خود را تزكيه نمايد، يعنى آن را به‌وسیله طاعت پروردگار و اعمال صالحه پاك و اصلاح نمايد. قطعاً زيانكار است كسى كه آن را به سبب اعمال زشت و بد آلوده كند.[8]»

در کتاب «اعجاز روانكاوى‏» نوشته «كارل منينگر» چنین آمده است:

«خودآگاهى عبارت از اين است كه هم از قواى مثبت و مهرانگيز نهاد خودآگاهی داشته باشيم و هم از نيروهاى منفى كه موجب نابودى ما مى‏گردد و ما را به خاك سياه مى‏افكند؛ نديده گرفتن قواى منفى يا خوددارى از اشاره به وجود آن‌ها در خودمان يا ديگران، پايه‏هاى زندگى را متزلزل مى‏كند.[9]»
مشکل این است که در بسیاری از موارد انسان دچار اشتباه می‌شود. حق را باطل تشخیص می‌دهد یا بالعکس باطل را حق می‌پندارد. در اینجا انسان نیاز به قدرت تشخیص دارد که خداوند متعال راه آن را به ما نشان داده است.

«‏اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، اگر از خدا بترسيد شمارا بصيرت شناخت حق از باطل دهد و گناهانتان را بزدايد و شمارا بيامرزد، كه صاحب فضل و كرمى بزرگ است.[10]»
انسان بعد از قوه تشخیص خوب و بد، سعی می‌کند صفات اخلاقی را در درون خود نهادینه نموده و رذایل اخلاقی را از خود دور نماید.

آیت‌الله جوادی آملی هجرت از خود را عامل سیر و سلوک می‌داند:

«قرآن کریم راه رسیدن به معارف الهی را «خودشناسي علمي» و «خودسازي عملي» می‌داند: خواهانِ (کِتابٍ مَکنون) و (أُمّ الکِتَاب) باید از خود هجرت کند؛ زیرا این دو عنوان حقیقت‌اند و یافتنی؛ نه مفهوم و دانستنی تا به ذهن بیایند.[11]»
البته پیمودن سیر تکامل سهل نیست، بلکه انسان دائم درگیر هواهای نفسانی است که او را به‌سوی زشتی‌ها و بدی‌ها دعوت می‌کند. انسان برای پیمودن این مسیر دشوار باید از خداوند استمداد بطلبد. این خواستن در مناجات شاکین[12]، مناجات مفتقرین[13]، دعای شب آخر شعبان و اول ماه مبارک رمضان[14] …آمده است؛ که فقط ترجمه مناجات شاکین می‌آوریم.

«خدايا از نفسى كه فراوان به بدى فرمان مى‏دهد به تو شكايت مى‏كنم، همان نفسى كه شتابنده به‌سوی خطا و آزمند به انجام گناهان و در معرض خشم توست، نفسى كه مرا به راه هلاكت مى‏كشاند.[15]»

[1]. محمد تقی مصباح یزدی، خودشناسی و خودسازی، به سوی خودسازی، ص22.
[2]. رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُم يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِم (بقره/129).
[3]. قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاه (شمس/ 9-10) قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى (اعلی/14).
3. مَن عرَف نفسَهُ جاهدَها مَن جَهَلَ نفسَهُ اهمَلَهَا (عبدالواحد تمیمی آمدی، غرر الحكم و درر الكلم، ص233؛ عبدالواحد تمیمی آمدی، شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غرر الحكم، ج‏7، ص387).
[5]. عبدالواحد تمیمی آمدی، غررالحکم، ج6، ص176.
[6]. روح الله خمینی، صحيفه امام، ج‏8، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره)، 1378، ص267(سخنرانى در جمع طلاب حوزه علميه اصفهان (لزوم آميختگى علم و عمل) 3 تير 1358/ 29 رجب 1399).
[7]. ر.ک. نهج البلاغة، نامه 31، ص521.
[8]. فضل بن حسن طبرسی، ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ترجمه حسین نوری و دیگران، ج‏27، تهران، فراهانی، ]بی تا[، ص116.
[9]. ناصر مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج1، قم، امام علی بن ابی طالب، 1387، ص317.
4. يا أَيُّهَا الَّذِينَ‏ آمَنُوا إِنْ‏ تَتَّقُوا اللَّهَ‏ يَجْعَلْ‏ لَكُمْ فُرْقاناً وَ يُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيم (انفال/29).
[11]. عبدالله جوادی آملی، تسنيم، ج134، ص132.
[12]. إِلَهِي إِلَيْكَ‏ أَشْكُو نَفْساً بِالسُّوءِ أَمَّارَةً وَ إِلَى الْخَطِيئَةِ مُبَادِرَةً وَ بِمَعَاصِيكَ مُولَعَةً وَ بِسَخَطِكَ مُتَعَرِّضَةً تَسْلُكُ بِي مَسَالِكَ الْمَهَالِك (عباس قمی، مفاتیح الجنان، مناجات شاکین، ص226).
[13]. إِلَهِي ارْحَمْ‏ عَبْدَكَ‏ الذَّلِيلَ‏ ذَا اللِّسَانِ‏ الْكَلِيلِ وَ الْعَمَلِ الْقَلِيلِ وَ امْنُنْ عَلَيْهِ بِطَوْلِكَ الْجَزِيلِ وَ اكْنُفْهُ تَحْتَ ظِلِّكَ الظَّلِيلِ يَا كَرِيمُ يَا جَمِيلُ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِين (همان، مناجات مفتقرین، ص241).
14. «اللَّهُمَّ مَا كَانَ‏ فِي‏ قَلْبِي‏ مِنْ‏ شَكٍ‏ أَوْ رِيبَةٍ أَوْ جُحُودٍ أَوْ قُنُوطٍ أَوْ تَرَحٍ أَوْ مَرَحٍ أَوْ بَطَرٍ أَوْ فَرَحٍ أَوْ خُيَلَاءَ أَوْ رِيَاءٍ أَوْ سُمْعَةٍ أَوْ شِقَاقٍ أَوْ نِفَاقٍ أَوْ كُفْرٍ أَوْ فُسُوقٍ أَوْ مَعْصِيَةٍ أَوْ شَيْ‏ءٍ لَا تُحِبُّ عَلَيْهِ وَلِيّاً لَكَ فَأَسْأَلُكَ أَنْ تَمْحُوَهُ مِنْ قَلْبِي وَ تُبَدِّلَنِي مَكَانَهُ إِيمَاناً بِكَ وَ رِضًا بِقَضَائِكَ وَ وَفَاءً بِعَهْدِكَ وَ وَجَلًا مِنْكَ وَ زُهْداً فِي الدُّنْيَا وَ رَغْبَةً فِيمَا عِنْدَكَ وَ ثِقَةً بِكَ وَ طُمَأْنِينَةً إِلَيْكَ وَ تَوْبَةً نَصُوحاً إِلَيْك‏اَسْئَلُکَ ذلِکَ یا رَبَّ الْعالَمینَ» همان، دعای شب آخر شعبان و اول رمضان، ص318.
15. عباس قمی، مفاتیح الجنان، مناجات شاکین، ص226).

صفحات: 1· 2